Parşömenin Tarihi: Parşömen Nedir ve Nasıl Ortaya Çıktı?
Parşömen, hayvan derilerinin işlenmesiyle elde edilen ve yazı yazmak için kullanılan bir malzemedir. Adını, ilk olarak üretildiği düşünülen şehir olan Bergama’dan (Pergamon) almıştır. Bu buluş, M.Ö. 2. yüzyılda, Bergama Kralı II. Eumenes’in kütüphanesini geliştirmek istemesiyle ortaya çıktı.
Rivayete göre, o dönemde Bergama, Mısır’daki İskenderiye Kütüphanesi’yle rekabet ediyordu. Ancak Mısırlılar, Bergama’ya papirüs ihracatını durdurdu. Bunun üzerine Bergama Kralı, yeni bir yazı malzemesi arayışına girdi ve hayvan derilerinin işlenmesiyle parşömen üretildi.
Parşömenin mucidi olarak genellikle Bergamalı ustalar anılır. Ancak bu teknik, daha önce Mezopotamya gibi bölgelerde de biliniyor olabilir. Fakat Bergama, parşömen üretimini geliştirerek bu malzemeyi yaygınlaştıran yer olarak kabul edilir.
Parşömenin Arkasındaki İsimler ve Hikayeler
- Bergama Kralı II. Eumenes (M.Ö. 197-159):
Parşömenin gelişimini teşvik eden Bergama kralıdır. İskenderiye Kütüphanesi’yle rekabet etmek için bu malzemenin kullanılmasını sağladı. - Bergamalı Zanaatkarlar:
Hayvan derilerini işleyerek yazılabilir bir yüzey elde eden ve parşömeni üreten ustalardır. - Antik Mezopotamyalılar:
Hayvan derilerini işleme fikrinin ilk defa Mezopotamya’da ortaya çıktığı düşünülmektedir. Ancak bu teknik, Bergama’da mükemmelleştirilmiştir.
Parşömenin Özellikleri ve Avantajları
Parşömen, papirüse göre çok daha dayanıklı bir malzemedir. Özellikle nemli ortamlarda bozulmaya karşı daha uzun ömürlüdür. İşte parşömenin öne çıkan bazı özellikleri:
- Dayanıklılık: Yüzyıllarca saklanabilir, nem ve sıcaklık değişimlerine karşı dayanıklıdır.
- Esneklik: Katlanabilir ve rulo yapılabilir.
- Yeniden Kullanım: Üzerindeki yazılar silinerek tekrar kullanılabilir (palimpsest).
- Kaliteli Yazım Alanı: Papirüse göre daha pürüzsüz bir yazı yüzeyi sunar.
Parşömenin Tarihsel Yolculuğu
Mezopotamya ve İlk Hayvan Derileri
Parşömenin kökeni tam olarak bilinmese de, hayvan derilerinin yazı malzemesi olarak kullanımı Mezopotamya’ya kadar uzanır. Ancak bu teknik, Bergama’da geliştirilmiş ve yaygınlaştırılmıştır.
Bergama ve İskenderiye Rekabeti
M.Ö. 2. yüzyılda Bergama ve İskenderiye kütüphaneleri arasındaki rekabet, parşömenin gelişimini hızlandırdı. Papirüs ticaretinin kesilmesi, Bergama’nın yeni bir yazı malzemesi üretmesine yol açtı.
Orta Çağ ve Parşömen Kitaplar
Orta Çağ’da parşömen, Avrupa’da el yazması kitapların temel malzemesi oldu. Özellikle dini metinler ve önemli belgeler parşömen üzerine yazıldı.
Bunları Biliyor musunuz?
- Parşömen ismi, Bergama’nın (Pergamon) Latince adından türemiştir.
- Parşömen üretiminde genellikle koyun, keçi ve dana derisi kullanılırdı.
- Palimpsest adı verilen parşömenler, üzerindeki yazılar kazınıp tekrar yazılabilen parşömenlerdir.
- Parşömen, papirüsten daha pahalıydı; bu yüzden daha çok önemli metinlerde tercih edilirdi.
- Parşömen, Avrupa’da Gutenberg’in matbaasından önce el yazması kitapların ana malzemesiydi.
- Parşömen üretimi oldukça zahmetliydi. Derilerin temizlenmesi, kurutulması ve pürüzsüz hâle getirilmesi günlerce sürebilirdi.
- Orta Çağ’da parşömen üzerine yazılan bazı metinler, altın mürekkep ile yazılmıştır.
- Parşömen, 15. yüzyılda kağıdın yaygınlaşmasıyla önemini kaybetmiştir.
- Papirüse göre daha dayanıklı olan parşömen, antik metinlerin korunmasına büyük katkı sağlamıştır.
- Günümüzde, parşömen hâlâ bazı özel belgeler ve sanat eserleri için kullanılmaktadır.
Parşömenin Avantajları ve Dezavantajları
Avantajlar:
- Uzun ömürlüdür, yüzyıllarca saklanabilir.
- Yazı yazmak için ideal bir yüzey sunar.
- Nem ve sıcaklığa karşı dayanıklıdır.
Dezavantajlar:
- Üretimi zahmetli ve pahalıdır.
- Hayvan derisi kullanıldığı için büyük miktarlarda üretimi zordur.
- Kağıda göre ağır ve taşınması zordur.
Parşömen Neden Önemlidir?
Parşömen, insanlık tarihinin en önemli yazı malzemelerinden biridir. Bergama’da geliştirilen bu buluş, bilgiyi saklama ve aktarma yöntemlerimizi kökten değiştirdi. Parşömen sayesinde antik metinler günümüze kadar ulaşabildi. Günümüz teknolojisinde kağıt ve dijital belgeler öne çıksa da, parşömen tarihin bir dönüm noktasıdır.
Sıkça Sorulan Sorular (SSS)
- Parşömeni kim icat etti?
Parşömen, Bergama’da (Pergamon) M.Ö. 2. yüzyılda geliştirilmiştir. - Parşömenin adı nereden gelir?
Parşömen, Bergama’nın Latince adı olan “Pergamon”dan türetilmiştir. - Parşömen ne zaman kullanıldı?
Parşömen, M.Ö. 2. yüzyıldan itibaren kullanılmaya başlanmıştır. - Parşömen hangi malzemeden yapılır?
Parşömen, koyun, keçi veya dana derisinin işlenmesiyle üretilir. - Parşömen neden papirüsten daha dayanıklıdır?
Parşömen, nem ve sıcaklığa karşı daha dayanıklıdır ve uzun yıllar bozulmadan saklanabilir. - Palimpsest nedir?
Palimpsest, üzerindeki yazılar silinmiş ve tekrar yazılmış olan parşömenlere verilen isimdir. - Parşömen günümüzde hâlâ kullanılıyor mu?
Evet, özel sanat eserleri ve belgeler için hâlâ kullanılmaktadır. - Parşömen neden pahalıydı?
Üretimi zahmetli ve hayvan derisi gerektirdiği için pahalıydı. - Parşömen hangi yazı malzemelerinin yerini aldı?
Parşömen, papirüsün yerini almış; daha sonra kağıt tarafından yerinden edilmiştir. - Parşömen üzerine yazı nasıl yazılırdı?
Parşömen, mürekkep ve tüy kalem kullanılarak yazılırdı.
Kaynaklar ve Referanslar
- Casson, L. (2001). Libraries in the Ancient World.
- Haines-Eitzen, K. (2000). Guardians of Letters: Literacy, Power, and the Transmitters of Early Christian Literature.
- Britannica Ansiklopedisi: Parşömen Tarihi.
- Bergama Antik Kenti Araştırmaları.
- Roberts, C. H., & Skeat, T. C. (1983). The Birth of the Codex.
